BEHAR GJOKA
Veçanësia e shkrimtarit Petro Marko, që përkon me periudhën e letërsisë bashkëkohore, e cila zë fill me vitet 1944-1990, përveç se lëvrues i poezisë, dramatikës dhe, me një shkëlqim të pazakontë si prozator, me shkrimin e prozës së shkurtër, e cila ndërkaq kulmëzon me shkrimin e romaneve, si dhe të kaq shumë tipologjive shkrimore, lidhet edhe me faktin domethënës, madje tejet përfaqësues, sepse shkrimtari qysh në gjallje botoi një libër autobiografik, në formën e kujtimeve dhe intervistave, me ndodhi dhe personazhe të shumta, me titullin e beftë “Retë dhe gurët”.
Burimet e shumta arkivore, hulumtimet e studimeve letrare dhe historiografike, verifikimet dhe interpretimet e gjertanishme, tashmë mund të shihen dhe krahasohen, ndërmjetshëm si kohë dhe hapësirë, si qëndrime dhe reagime, sidomos të lidhura ngushtë me faktologjinë biografike, botuar prej vetë autorit, të cilat realisht hedhin dritë mbi shumëçka, të jetës dhe veprës letrare të autorit, duke e përcjellë te lexuesi, si një rast unik në letërsinë shqipe të bashkëkohësisë, si dhe duke shtuar kështu një faqe tjetër të vlertë në trashëgiminë shkrimore të autorit, duke i krijuar mundësinë lexuesit dhe studimeve letrare, për të pasur në duar një model jetëshkrimor, me nivele të qarta autobiografike. E dhëna që jep autori: “Në klasën e parë ishim pak, midis të cilëve edhe Shevqet Musaraj. Në klasën time shokë kisha Ymer Alikon, Mehmet Shehun, Bari Balën, Sulejman Kalajn, Nonda Strakosha, Laze Ajazin, Qazim Sherifin, Qazim Çakërrin, Mersin Fiqiriu, Xhevat Fishtën, Reshat Aganë, Isuf Glinën, Pandeli Panganiku, një dëshmi e rëndësishme për shkollimin e P. Markos. Ka interes të shtuar e dhëna që sillet më herët për largimin nga vendlindja: “Familja e Petros u detyrua të linte fshatin Dhërmi e të kalonte në Vlorë kohën që qëndroi Italia, duke shpresuar që t’i lirohej babai nga internimi”, për të qartësuar kështu rrethanat jetësore të shkrimtarit, të cilat kaluan në kalvarin e peripecive dhe derteve të jashtëzakonshme.
Me shumë gjasa duke qenë një njeri që udhëhiqej në jetë dhe në art, nga liria, si ëndërr dhe dëshmi, si aspiratë për vete dhe të tjerët, nga përmasa e përkohshme e betejës për ta fituar atë, me çdo çmim, autori hapi portat e mendjes dhe të shpirtit, tashmë me anë të një libri të rëndësishëm, me tipare autobiografike, me shtjellime kujtimesh dhe intervistash, me ngjarje dhe protagonistë, të historisë shqiptare, si nevojë e pashmangshme për të zbuluar dertet dhe hallet, dënimet dhe letnimet e pafundme, mallin dhe gëzimin, rrëzimin dhe ngritjen, fillimisht përpara vetes, kohës dhe të tjerëve. Po kaq, libri Retë dhe Gurët, në një kuptim më të ngushtë, është edhe një “guidë” e fatit të hidhur të librave të shkruara nga shkrimtari, duke sjellë pranë lexuesit, fakte të librave të censuruara, të librave të ndaluar dhe të librave të humbur. Po ashtu kemi përsëri një situatë tjetër tejet të vlertë, që lidhet me shkollimin e autorit: “Pastaj Petro shkoi në Athinë të ndiqte Fakultetin e Letërsisë, i detyruar nga rrethanat ekonomike të ndërpriste studimet universitare”, një fakt që dëshmon për lidhjen organike me letërsinë, madje duke qenë pjesë e studimeve letrare në universitetin e Athinës. Shtjellimi jetëshkrimor i Petro Markos, duke u bazuar vetëm në shkrimin autobiografik, i cili sendërtohet në formën e kujtimeve dhe intervistave, megjithatë ka përparësitë e veta:
E para: Faktimi i momenteve jetësore, pa mëdyshje më të rëndësishmet e tyre, të viteve ’30 të shekullit të kaluar, të pjesëmarrjes së autorit në Luftën e Spanjës, një akt dhe ngjarje e pazakontë, e viteve të luftës, si dhe të periudhës më të gjatë, pas çlirimit të vendit, e cila pikëtakohet me letërsinë bashkëkohore, e këto dy momente përfaqësojnë dy segmentet kohore, të ekzistencës së përvojës shkrimore të P. Markos.
Kjo lëndë këtu merr rëndësi të posaçme, sepse të dhënat e sjella në libër, më së shumti janë burimore, ndonëse rrëfehen hapur nga autori, e prandaj bartin të vërtetën e njeriut, të intelektualit, e veçanërisht të shkrimtarit të spikatur, në të tre gjinitë letrare, e po kaq në shumicën e zhanreve letrare, i cili siç e përçon libri, jetoi intensivisht në dy kohë, si dhe përjetoi dënime të shumëfishta të të dy kohëve, përkatësisht në burgjet fashiste dhe komuniste, por edhe të dy mendësive ndërkohore, që nuk e duronin liridashësin dhe rebelin e përjetshëm, njeriun që lindi për të qenë i lirë në jetë dhe në letërsi. Petro Marko, jetoi intensivisht kohën vitale të rinisë së vetë, si luftëtar i Spanjës, si adhurues i fjalës së lirë, që me penën e tij, vuri në zgrip pushtetin e kohës, në gazeta e revista të ndryshme, e sidomos me revistën ABC, e cila doli për herë të parë, në vitin 1936, por në numrin 2 të botimit, ndalohet nga pushteti monarkik, duke hyrë kështu në historinë e letërsisë shqipe, si akti fillimtar i censurës zyrtare, ushtruar mbi fjalën e lirë, të publicistikës dhe veçmas të spektrit letrar. Po ashtu, vetëm për shkak të kundërshtimit, të fortë të fashizmit, fill pas kthimit nga Lufta e Spanjës, vuan me vite në burgun e Tiranës dhe të Ustikës, duke formësuar kështu karakterin e një qëndrestari të paepur, në marrëdhënie me flamën fashiste. Për ironinë e fatit, pa mëdyshje një ironi e hidhur për autorin, por edhe për historinë tragjike të përjetuar prej tij, duke qenë i mbushur me bindje të thella internacionale, mbase më tepër antifashiste, ndërkohë që ma tepër ai qe një revolucionar atipik, ku në mënyrë të befasishme, Petro Marko burgoset edhe në sistemin komunist, përkatësisht në vitin 1947. Për kohën e burgut komunist ka disa situata të ndërlikuara që kërkojnë gjurmim të shënimeve të autorit, të dosjes personale, për të kuptuar se çfarë ndodh me njeriun në privim të lirisë.
Në shqyrtimet e ndryshme studimore, të kësaj periudhe, janë hedhur mendime: “Këto shkrime mund të quhen eksplorime ndjesore, meditative-melankolike, një vizion për ndjenjën e dashurisë, përmes së cilës injorohen vitet e burgut…” , duke krijuar një hapësirë të verifikimit të përjetimeve të autorit në kohën e burgut. Shtysa fillestare, siç nënvizohet: “Pikërisht takimi i tyre i parë do të shërbejë si i vetmi episod i përvojës vetjake, e cila përthyhet në privim prej dashurisë e jo prej lirisë për botën jashtë”, na sjellë në vëmendje nga merr shkas ky ditar, biografik dhe lirik. Përcaktimi i bërë në një shqyrtim të gjerë: “Ditari shërben për të treguar, në mënyrë implicite, brutalitetin e sistemit dhe ashpërsinë ndaj intelektualëve – elitat e mirëfillta të burgosura për arsye politike – duke i konsideruar padrejtësisht armiq të popullit”, si një dëshmim i kalvarit të përjetuar nga dhjetëra figura të shquara të kulturës dhe letërsisë shqipe. Kalvari i mundimeve të gjata dhe të pandërprera të shkrimtarit, nuk reshti për asnjë moment, sepse njohu ndalimin e botimit të disa librave, siç ngjau me romanin “Një emër në katër rrugë”, të dramës “Niku i Martin Gjinit”, në vitin 1973, të kolanës, Poezia shqipe, Petro Marko, 1974, si dhe me botimin e cunguar të romanit “Një natë dhe dy agime”, që në vitin 1989, ky tekst erdhi me titullin “Nata e Ustikës”, botim zyrtar i shtëpisë botuese “Naim Frashëri”, pa lënë jashtë vëmendjes ndalimin e qarkullimit për te lexuesi, të pjesës më të madhe të teksteve letrare të autorit.
E dyta: Ka vlerë më vete, për jetën dhe veprën e gjerë letrare, më shumë gjasa edhe për historinë e Shqipërisë, e diçka më tepër, për historinë e letrave shqipe, të shekullit të njëzet, sepse hedhja dritë në jetëshkrimin e tij, si natyrë njerëzore, si personalitet i kohëve përkatëse, sidomos dhe vetëm për arsye letrare, si lëvrues i të tre gjinive letrare, e po kaq i shumë zhanreve, të realizuara nga shkrimtari, në të dyja periudhat shkrimore, duke lënë gjurmë të pashlyera në lëvrimin e poezisë, e veçmas në ligjërimin e romanit, me disa tipologji shprehëse, duke konsoliduar modernitetin në shkrimin e zhanrit të pjekurisë së një letërsie. Në dëshmimin e jetësores, të shkruar si një intervistë e gjatë, e dy kohëve, si dhe të përthyera në rrathët e kujtimeve, të ngjarjeve dhe personazheve, janë të pranishme, vuajtjet dhe urneqet letrare, të dëshmuara me dokumentet dhe interpretimet më të gjera, të mundshme shkrimore.
Vuajtja e madhe, mbase duhet thënë, në dukjen e vet legjendare, në kuptimin e shkrimit dhe të botimit dhe të pamundësisë për komunikim normal me lexuesin, para viteve ’90, por në vitet e demokracisë i lënë në heshtje dhe harrim, që në logjikën ekzistenciale të krijuesit është asgjësim, në gjallje, një tjetërsim i jetës dhe krijimtarisë letrare, të autorit të spikatur në secilën periudhë, e në amshim të lënë anash, jashtë programeve shkollore, pothuajse në të gjithë nivelet e shkollimit, sepse me dy-tre orë në universitet, nuk ka mundësi që të rroket një dukuri unike e letrave shqipe, e në mënyrë të veçantë një përvojë shkrimi, e linjave moderne, në disa prej romaneve të autorit. Rreth librit “Retë dhe gurët” ka edhe mëdyshje të pranishme, që ndikojnë për të hyrë më në thellësi të thelbit të librit jetëshkrimor: “Vërtetësia e takimeve, bisedave dhe situatave që na paraqet autori mund të ketë nevojë për diskutim, ashtu siç kanë nevojë për diskutim të gjerë raportet dhe prononcimet retorspektive të artistëve shqiptarë me regjimet”, si një aspekt që vetëm për të ideuar një biografi pa dritëhije, e bazuar në fakte dhe dokumente.
Ndërsa, teknikat letrare autoriale, të shkrimit letrar dhe jo letrar, më letërsi dhe publicistikë, të ngujuara në materien tekstore, që megjithatë zëshmojnë mjeshtrin e fjalës letrare, të poetit me disa tone vokacioni, e sidomos lavruesin e romanit, që bart angazhimin dhe socialitetin, realizmin dhe kahjet ekzistencialiste, porse më së shumti, thellon dhe konsolidon natyrën moderne të romanit shqiptar, me tekstet “Hasta la vista”, 1958, “Qyteti i fundit”, 1960, “Një emër në katër rrugë”, 1973, “Nata e Ustikës”, 1989, që në vitin 2002 botohet me titullin e dorëshkrimit, “Një natë e dy agime”, në letërsinë për fëmijë, romani “Shpella e piratëve”, 1964, “Fanatazma dhe plani 3 + 4”, 1973, duke pasuruar kështu gjurmët e modernitetit të pranishme, më herët në tekstin e romanit “Pse?” të Sterjo Spasses, njërit prej romancierëve më të njohur të letërsisë bashkëkohore. Dëshmitë autobiografike, të paraqitura në faqet e librit “Retë dhe Gurët”, ku madje gërshetohen në dhënie-marrje të ndërsjellta, shkrimi autobiografik, forma e intervistës dhe përthyerjet e shpeshta në hapësira kujtimesh, prania e ngjarjeve dhe personazheve të shumtë, të të dy kohëve, para dhe pas vitit 1944, në rastin e Petro Markos, më së shumti të përkujton periudhën e parë të letrave shqipe, të shekullit të XVI dhe XVII. Në kohën kur shfaqen Gjon Buzuku, Lek Matrenga, Pjetër Budi, Frang Bardhi, Pjetër Bogdani e Gjon Kazazi, të cilët pa asnjë përjashtim, nëse lexohen dhe verifikohen librat e tyre, vihet re se i pajisin veprat e tyre me parathënie dhe pasthënie, ku dukshëm prekim elemente të jetës dhe të kodeve të kuptimit të krijimtarisë së tyre, që madje vjen te lexuesi edhe si një faqe e rëndësishme jetëshkrimore, e ndërthurur me tekstet e librave, të dekodimit të teksteve të këtyre autorëve, që bartin vlera historike, gjuhësore dhe letrare, e këto të fundit për shumë kohë të lëna në terr dhe heshtje.
Për herë të parë, në historinë e letrave shqipe, një autobiografi e mirëfilltë autoriale, e plotë dhe e detajuar, për jetën dhe krijimtarinë e vetë, e kemi nga Jeronim De Rada, poeti mjeshtër që tërhoqi vëmendjen dhe lëvdimet e Lamartinit, Hygoit etj., mjeshtra të letërsisë botërore, ku madje posaçërisht në librin Autobiografia (1898 – 1899), një tekst vërtet i pazakontë, për jetën dhe krijimtarinë letrare të poetit, duke skicuar kontributet e shumta të autorit, ndonëse më e spikatur, ky vetëprotretizimi vjen i shqiptuar në shkrimin e poezisë. Pra, libri “Autobiografia” i De Radës, është shkruar në harkun e një viti, një kohë tepër e ngjeshur, duke sendërtuar një libër tipik, të shqiptimit të jetëshkrimit të shkrimtarit, si një rast unik dhe të një modeli të përveçëm të përvojës personale, të sjellë në një libër për jetën dhe veprën e tij letrare.
Ndërkaq, jetëshkrimi i Petro Markos, prezantuar në librin “Retë dhe gurët”, si intervistë dhe përthyerje të befta kujtimesh, si një rast i përveçëm, tashmë në letërsinë bashkëkohore, në fakt, nuk ngjet me shumë autorë të tjerë të bashkëkohësisë, duke marrë në konsideratë dhe këtë shqyrtim, në arealin letrar të gjuhës shqipe, në të gjitha hapësirat ku ajo ligjërohet, janë lënda burimore, që i ofron më pranë lexuesit dertet dhe hallet, sukseset dhe dështimet, por edhe shpërfaq “mallin e shtampës”, pra kuptohet se është fjala për magjinë e librit, që e patën shpallur Pjetër Budi e Pjetër Bogdani, në shekullin e shtatëmbëdhjetë, si një marrëdhënie e posaçme me letërsinë, si vatra dhe atdheu i lirisë. Madje, në kuptimin e parë dhe të mirëfilltë të kësaj fjale, malli për letërsinë, malli për librin e shkruar, si një ishull ku shkrimtari arratisej, larg zhurmës dhe fanfarave ideologjike, të fitimtarëve përbindësha, Petro Marko secilën herë të frymëzimit, rigjen veten, si dhe zbulon dimensionet e pambarimta të lirisë.
*Shkëputur nga monografia “Petro Marko – shkrimtari i lirisë”, në proces botimi.
/Gazeta Panorama
