DR. MERITA TOÇILA/ Mbështetja e artistëve tek tradita precipitoi në një marrëdhënie të ngushtë art-veshje, e cila mbeti e drejtpërdrejtë krahasuar me interpretimet që i bënë kostumit artistët perëndimorë të së njëjtës epokë. Rrymat artistike në vendet perëndimore me format e pastra gjeometrike frymëzuan mjeshtrit e kostumit në evoluimin e veshjeve të reja urbane. Një brez studentësh shqiptarë në vitet ’30-të të shekullit XX, mes të cilëve Sadik Kaceli, që u arsimuan në akademitë e perëndimit, ku studiuan rregullat klasike të vizatimit dhe pikturës, ranë në kontakt me “art nouveau” dhe me modën e perëndimit. Ata mund të kenë qenë dëshmitarë sesi futurizmi, avangardizmi, konstruktivizmi e surrealizmi ndikuan në paraqitjen e kostumin në art, por edhe në zgjidhje të reja, duke e revolucionarizuar arkitekturën e tij.
Artistët tanë, për shumë arsye, nuk arritën t’i aplikonin në vendin e origjinës format e reja të shprehjes, veç me pak ngjyresa modernizmi. Arti shqiptar në vitet 1930-1940 vazhdoi të pasqyronte veshjen, shpesh duke kryer rolin e fotografisë në vijim të dokumentimit historik. Por, atyre iu dha “rasti” dhe “shkasi” të mbërthejnë brenda kuadrit të telajos procesin e tranzicionit të kostumit tradicional, në të gjitha format e shfaqjes së tij, me transformimin e pakthyeshëm që pësoi përmes shembujve më tipikë të asaj periudhe, siç ishte “Fshatari myzeqar” i Sadik Kacelit. Nuk është vetëm postura, shikimi ngultas në një pikë larg, ndoshta atje ku i ka lënë gjërat pezull pa asnjë zgjidhje për të tashmen dhe të nesërmen e tij, por është veshja ajo që dëshmon përkatësinë në grupimin në të cilin e përcakton titulli i veprës. Pse është sjellë kështu dhe nuk është më ai fshatari i Myzeqesë me jelekun e qëndisur, poture të zeza, brezin e kuq, këmishën e bardhë me mëngët konike, mëngoren dhe takijen në kokë? Pse ky personazh ka lënë mbrapa kostumin tradicional (nënkupto bashkë me të kaluarën e tij) dhe shfaqet me një xhaketë tejet të përdorur e të arnuar në bërryla dhe me një këmishë të përhime? Çfarë ndodhte në realitetin shqiptar të kësaj kohe?
Nëse në veprat e artistëve pararendës (Idromeno, Rrota etj) kostumi urban gjëllonte në minorancë dhe ai tradicional mbizotëronte në skenat e përditshme, në veprat e brezit të Kacelit ndodhi e kundërta. Kostumi tradicional jo vetëm shihet më rrallë, por në shembujt kur është përveçuar si subjekt nga jeta, shfaqet në pamjen më të dëmtuar dhe më të degraduar të tij. I vetmi detaj i mbetur te fshatari i Kacelit që dëshmon trashëgiminë, prejardhjen dhe përkatësinë e tij është takija e bardhë në kokë, një pëlhurë punuar me tegela dhe qepur në një anë në formë konike. Tabloja “arkivon” kësisoj elementë të zëvendësuar me tekstile të fabrikuara e të importuara nga perëndimi. Xhamadani a mëngorja kadife ngarkuar me ornamente, punuar dhe në pjesën e brendshme, trajtuar në disa shtresa dhe ngrirë prej vëllimit të aplikacioneve, që “rrinte në këmbë”, ashtu siç duhej të rrinte një “veshje e mirë”, në mënyrë të keqardhur është zëvendësuar me një xhaketë të fabrikuar prej pëlhure të thjeshtë monokromë, pa dekoracione dhe veç me disa aplikime prej të njëjtit material.
Zëvendësimi i pjesëve të kostumit myzeqar me elemente urbane nxit narracionin figurativ rreth krizës së madhe të kohës dhe ndoshta sajimit të rrethanave për braktisjen e fshatit dhe përshtatjen me jetën e re në qytet. Imazhi rrëfen me veshjen pasojat nga kushtet e vështira ekonomike dhe zhvendosjen nga një areal gjeografik në tjetrin, të cilat e kanë zvetënuar mitin mbi sugjestionin që impononte kostumi tradicional. Përhumbja e syve, trupi i pafuqishëm për t’u përshtatur me ndryshimet, një dorë e mbledhur grusht, gati si për të goditur dhe tjetra e dorëzuar fatit, përforcohet me ngjyrën kafe dalëboje të xhaketës dhe potureve, për të dhënë si në pasqyrë dhimbjen e tokës. Fshirja në penalata për të theksuar mungesën e shkëlqimit të cohës, lëbyrja dhe grisja në disa pjesë, degradimi i nuancave të ngjyrës në tekstile të thjeshta dhe të lira pa zbukurime ornamentale reflektojnë varfërinë, mospasjen e veshjeve të tjera e për pasojë asnjë vëmendje për zëvendësim apo riparim.
Fragmente kostumi që kumtojnë mjerimin shpërfaqen kështu si në një paraqitje hartografike nga njeri skaj i vendit në tjetrin përmes veprave autoriale, duke regjistruar bashkë me përshkallëzimin e krizës ekonomike edhe shpejtësinë e braktisjes së trashëgimisë. Sadik Kaceli përvijon atë që përkufizohej rëndom si tendenca e veshjeve neutrale në prirjen e shtresave shoqërore për të lënë mënjanë tradicionalen, duke u përshtatur me paraqitjen bashkëkohore në rrugën drejt uniformitetit e standartizimit ose për t’u ndjerë një me të renë dhe përparimtaren që nxitej nga industrializimi. Veshja me karakter të përgjithshëm, të cilën aspironte ta aplikonte shoqëria shqiptare nuk shënonte dallime kombësie. Qoftë uniformë punëtori a kostum zotërie, qoftë veshje modeste a ceremonie, pamja e saj mund të ishte e kujtdo vendi apo popullate pa dallim. Pantallona stofi a doku shoqëruar me kasketë, kostum i zi me këpucë të zeza lustrafina, këmishë e bardhë dhe jelek me papijon, fustan mëndafshi i gjatë me jakë dekolte etj., ishin veshje që kapërcenin çdo kufi gjeografik dhe çdo diferencë kulturore. Shihet qartazi te “Myzeqari” se veshja tradicionale, e cila krijonte individualitetin dhe përcaktonte edhe origjinën, statusin e personazhit të trajtuar në vepër, nuk është më ose po shkonte drejt zhdukjes.
Ndryshimet dramatike në formë e përmbajtje të veshjes në përgjithësi, por edhe psikologjisë e mentalitetit të shoqërisë shqiptare lanë gjurmë në krijimtarinë e artistëve të kësaj periudhe, sa Ernest Koliqi shkruante në kujtimet e tij në revistën “Shejzat” se “Vrullshëm ndërruan fytyrë kushtet e jetës në mbarë rrokullin toksore, por sidomos në Shqipëri. Kapërdimja e dokeve dhe e mendësisë, ndryshimet e mëdha në sjellje e në veshë e në të folun e largojnë atë kohë në fundet e ma të thellës lashtësi.” Shenjëzime të tilla në veprat e artit zbulojnë lëvizjen transformuese që kishte përfshirë qytetet tona. Piktorët u përpoqën gjithherë të përkthejnë në veprat e tyre metamorfozën e një bote të prapambetur në ndryshim të ngadaltë, por askush si Kaceli te kjo vepër nuk e ka përdorur kaq bukur artin e dritës dhe të hijes, për të dhënë vjetërsinë e cohës së zbërdhylët, grirjen e fillit të endur të tekstilit te përkulja e gjunjëve dhe bërrylave, transformimin e ngjyrës së takijes nga nuanca fillestare e saj. Me të drejtë kritikët shprehen se kishte lindur një nga veprat më të spikatura të artit shqiptar të pikturës.
