Rreth librit “…Sa u-tunt jeta” të Musine Kokalarit
1.Realizmi etnografiko-feminist në prozën e Musinesë
Në vitet 30-të të shkullit të kaluar, kur Shqipëria mëtonte të futej në rrugën e reformave europianizuese e kur elita intelektuale debatonte rreth dikotomisë “oriental apo oksidental”, letërsia çvendosi fokusin e saj nga tema nacionale, në realitetin social të kohës, duke zbuluar përmes qasjes së realizmit kritik, plagët dhe problematikat e shoqërisë shqiptare. Letërsia romantike dhe folklori, përmes parimit të zbukurimit, kishin projektuar një botë idilike, me imazhin e gruas- “zanë e shtojzovalle”, mbartëse e virtyteve, e devotshme dhe e përkushtuar në jetën familjare.
Letërsia realiste e viteve 30-të e grisi perden romantiko-idilike me të cilën ishte mbështjellë pozita e nënshtruar e gruas dhe, duke e nxjerrë atë nga “zona e heshtjes”, zbuloi gjëndjen dramatike të saj, në suazat e kulturës tradicionale dhe famijes patriarkale.
Në konstelacionin e penave letrare të kohës,Musine Kokalari shpërfaqi ndjeshmërinë humane dhe vetëdijen kritike rreth fatit të gruas shqiptare. Në prozën e saj miniatureske gruaja zbulohet si qënie e nënshtruar, nën peshën e zakoneve dhe traditës patriarkale, nën pushtetin e burrit dhe vjerrës gërnjare, në “burgun”e shtëpisë dhe martesës, e rrethuar nga fanatizmi, analfabetizmi, bestytnitë dhe mjerimi .
Musineja, qysh në moshë të hershme, krahas vëzhgimit të vëmëndshëm të jetës sociale, shfaqi interesin për njohjen dhe studimin e traditave kulturore, etnografiko-foklorike të Gjirokastrës dhe më gjërë.Njohja e kulturës etnografike për shkrimtaren e re nuk ishte thjesht një trill drejt ekzotikes por një qasje metodologjike, me prirjen drejt një antropologjie social-kulturore, për të rrokur dinamikat e nështrimit të gruas, në kontekstin e strukturave patriarkale të shoqërisë tradicionale.
Në pikëprerjen e prirjes për studimin e kulturës etnografiko-folklorike, me prirjen e angazhimit intelektual për përshkrimin artistik të gjëndjes së vështirë të gruas, Musine Kokalari konturoi profilin e saj shkrimor të realizmit etnografik, ku bota e grave, si fat dhe status brënda familjes patriarkale, si komunikim dhe psikologji femrore, si ligjërim dhe gjuhë në dialektin tosk dhe të folmen gjirokastrite- të gjitha këto ngjizur nga pena e një shkrimtareje- shënojnë fillesat e një feminizmi etnografik letrar me tone denoncuese, të cilin Lasgush Poradeci do ta cilësonte si “të shkruar femror shqiptar, stil i ri substancial”[1]
Dimensioni etnografik në shkrimtarinë e Musinesë nuk është vetëm gjuhë, e folme autentike në dialect, me ngjyrim të theksuar popullor, por edhe strukturë mentale, mjedis patriarkal, ritual, role gjinore, raporte pushteti, kode dhe rregulla zakonore të cilat, marrë në tërësi, si një rrjetë mbytëse, mbështillnin gruan në fatalitetin e saj si skllave e burrit dhe shërbëtore e tij.
Poetika e prozës së Musinesë, e karakterizuar nga një “melankoli e ëmbël dhe një antropologji mirëkuptimi me botën rrethuese”[2], merr tone më të forta, kur denoncon mungesën e lirisë së grave, martesat me detyrim, analfabetizmin dhe izolimin social.Studiuesit e etnokulturës kanë nënvizuar se lënda etnografiko-folklorike në tekstet letrare të Musinesë vjen në formën e citimeve të etnokulturës dhe njësive folklorike, si stilizim i përrallave apo rrëfimeve popullore dhe, në një shkallë më të gjërë, si “fotografim”[3] i normave të caktuara morale dhe zakonore në planin etnokulturor, në mjediset gjirokastrite.Në fakt, proza e Musinesë, edhe pse shquhet për frymën realiste etnografike, dhe, në disa aspekte, qasja është gati fotografike dhe natyraliste, lëndën etnografike e përthith dhe përpunon artistikisht, në funksion të narrativave, ku përshkrimi detajuar kombinohet me depërtimin në psikologjinë e personazheve gra, në shpalosjen e botës së brëndëshme plot tensione dhe ankth dhe konturimin e identitetit të tyre ligjërimor femror[4].
2. Ceremoniali dasmës-rituale dhe këngë
Kjo qasje, me komponeten etnografike shumëplanëshe, si shtrat, substancë dhe “lëndë e parë” e narrativës, me fokusin autorial tek femra si vajzë, nuse, grua, nënë, do të shpalosej e plotë në “romanin etnografik”[5] “…sa u-tunt jeta”.
Në librin “…sa u-tunt jeta”, dasma tradicionale gjirokastrite, shpaloset përmes narrativës si festë e bukur familjare dhe kremtim kolektiv, si spektakël sinkretik me të gjithë elementët: këngët, vallet, urimet, eventet, ritet e inicimit ( dhënia e fjalës, fejesa, shkëmbimi nishaneve, nigjahu); ritet e transformimit/shndërimit (zënia e brumit, vendosja e kënasë, heqja e vetullave, zbukurimi nuses, nusërimi) ritet e transferimit/kalimit ( ardhja e krushqve, largimi i tyre me nusen, mbritja e nuses në shtapinë e dhëndrit, darka me dasmorët) dhe ritet e integrimit ( normalizimi i nuses në “shtëpinë e jetës” dhe rikthimi i saj për vizitë në shtëpinë atërore). Në zinxhirin e ritualeve të përshkruar me aq detaje, mungon hallka e fundit: nata e gjerdekut. Edhe pse autoria ka shtënë në punë një narrator të gjithëdijshëm, syri i tij nuk hyn në dhomën e çiftit, aty ku nusja, për herë të pare do të shpërfaqet përpara dhëndrit si feminilitet, sensualitet dhe seksualitet, për të përmbyllur kështu edhe fiziologjikisht, shndërrimin nga nuse në grua. Etika tradicionale para tabusë seksuale, duket se e frenon penën e Musinesë.
Ndryshe nga studimet etnografike, ku ceremoniali dasmës përshkruhet teknikisht, si evente dhe senkuenca rituale, pa pjesmarrjen dhe ndërveprimin e subjektit njerzor, romani “…sa u tund jeta” është “një vepër sui generis” [6], një përshkrim artistik i gjallë i ceremonialit të dasmës në një familje konkrete, me një gjuhë plot plasticitet dhe ngjyresa dialektikore, aq sa studiuesit e letërsisë këtë libër të Musinesë e konsiderojnë si “dasma e dialektit”[7]. Narrativa është e pasuruar me personazhe dhe subjekte që flasin, ndjejnë, shqetsohen, gëzohen, mallëngjehen, në një botë ku rituali mplekset me besimet popullore, me ëndrrat dhe frikën nga magjitë, syri i keq etj. Përshkrimi detajuar i mikromjedisit brënda familjes, kombinohet me imazhet dhe planet e gjera të qytetit, me peizazhin e maleve dhe thashethemet rreth krushqisë së dy familjeve.
Galeria e personazheve gra, disa me profil më të individualizuar dhe të tjerat si silueta, zëra dhe masë kolektive e përfshirë në punët përgatitore të dasmës dhe në rituale, të krijon përshtypjen se brënda korrnizave të kulturës patriarkale të dominuar nga pushteti burrave, në mjediset e mbyllura familjare gjallon një lloj matriarkati, me gratë si ligjërim, veprim, mbartëse të një pushteti më të butë, rojtare të përkushtuara të moralit, të zbatimit të ritualeve dhe kodeve zakonore.
Ashtu sikurse ndodhte rëndom në traditën zakonore, lidhja në martesë e dy të rinjve realizohet përmes shkuesisë, si shprehje e vullnetit të prindërve, pa i pyetur dy protagonistët, djalin dhe vajzën. Rolin e shkuesit/mblesit e luan Haxhua-kapetane, e cila përdor gjithë diplomacinë e ligjërimit femror për të bindur Ruhon, nënën e dhëndërit të ardhshëm, për virtytet dhe cilësitë e Xhemiles. Portretizimi Xhemiles nga ana e Haxhos ndjek linjën e konceptimit folklorik, ku e bukura ndërlidhetme të mirën dhe të dobishmen:
“ Eshtë një vajzë, për kokë të vajzës…Ç’ta shoç, si drita. Ka di kosa na prapa, ashpër e pisë të zeza. Ka një si e një vetull që të pret.Surat grumullore…E bardhë e kuqe. Ka një qafë si zorkadhe, me një shtat bajrak…thom për kokë të djelme, që më të mirë se këtë, s’ke ku të gjeç. E mirë e na njerëz të mirë. E çapit e vrapit e gërshërës e gjlpirës. Ç’i she siri, ja bën dora.Golë ka e golë s’ka. S’i dëgjohet zëri kallogresë.Mban shtëpinë në kraha me gjithë ata burra..” [8]
Vajza prezantohet me pamje të bukur por, në përputhje me mentalitetin patriarkal, theksi vihet në “të mirën dhe të dobishmen”, pra një vajzë punëtore, e heshtur, e përkushtuar, një nuse për shtëpi. Etika praktike zakonore e dobishmërisë dhe e përmbushjes së pritshmërive dhe roleve gjinore, dominon mbi estetikën folklorike.
Kur shikon Qibron, nënën e vajzës, aq të preokupuar për t’i gjetur Xhemiles një familje të mirë, aq të përkushtuar për të bërë një dasmë të madhe “..sa të tundet jeta!”dhe po aq të angazhuar në zbatimin e përpiktë të ritualeve të dasmës, nuk mund të mos kujtosh fjalët e Simone de Beauvoir, kur thotë : E ngulur fort në familje …, në përputhje me ligjet dhe zakonet, nëna është mishërim i të Mirës” dhe si e tillë, “ajo u bë rojtare e moralit, shërbëtore e burrit, shërbëtore e pushteteve, ajo do t’i prijë me të butë fëmijët e saj në shtigjet e treguara”[9]
Burrat, me praninë e tyre të heshtur, si malet hijerënda që qarkojnë Gjirokastrën, përshkruhen me pak penelata, duke shkuar në pazar dhe u kthyer mbrëmje prej andej:“Burërija kolle kolle dilte pazarit”[10]. Fjala e tyre është ligj për gratë, të cilat pasqyrohen të përfshira në rutinën e përditshme të punëve raskapitëse brënda shtëpisë, në përmbushje të roleve gjinore të brëndësuara si amvisa, nëna dhe gardiane të një sistemi të imponuar pushteti dhe dominimi mashkullor. Nëna e vajza gatuajnë poshtë, në katin e parë, kurse i zoti i shtëpisë, Haxhi efendiu, fjalëpakët dhe hierëndë, fizikisht dhe simbolikisht, qëndron lart, në katin e dytë të shtëpisë.
Gratë, ato që riprodhojnë jetën, në faqet e narrativës janë zërat e një klase të shtypur, jo thjesht nga fanatizmi por nga struktura e pandryshuar patriarkale dhe kultura maskiliste. Burrat, si mbartës të pushtetit dhe vendimarrës në çështjet ekonomike të familjes, bëhen të pranishëm në ditën e nigjahut, kur babai i djalit dhe vajzës, me përfaqsuesit meshkuj nga të dy familjet dhe praninë e myftiut, legjitimojnë lidhjes martesore mes dy të rinjve, me një kontratë në terma financiarë. E zhveshur nga aureola vezulluese dhe përrallore e këngëve folklorike, nusja ka një çmim, si çdo mall tjetër ne transaksionet tregëtare.!
Në qëndër ceremonialit të dasmës, të këtij spektakli të bukur sinkretik, është nusja me bukurinë e saj rrezatuese, e zbukuruar dhe e stolisur nga Kako Pinua, personazhi emblematik i dasmave gjirokastrite, e mirënjohur prej romanit të Ismail Kadaresë Kronikë në gur. Por ndryshe nga gratë e tjera të përfshira në kronologjinë e ceremonialit dhe ritualeve të dasmës, të cilat kuvendojnë, ligjërojnë, qeshin, hedhin romuze, bëjnë thashetheme, këndojnë e ngrihen në valle, Xhemilja e narrativës, nusja pra, është e heshtura e madhe. Ashtu siç e prezanton mblesa Haxho:“gojë ka e gojë s’ka”. Ashtu sikurse e kërkonte tradita zakonore dhe kultura maskiliste-një qënie të heshtur dhe të nënshtruar. Edhe Nexhipi, dhëndri, në “skenën teatrore” të dasmës, më së shumti është një figurant i heshtur, një personazh hije, i pa individualizuar. Protagonizmi kolektivitetit dominon mbi dhëndrin dhe nusen, si dy protagonistët e ceremonialit të dasmës.
Ceremoniali i dasmës shpaloset jo vetëm në aspektin etnografik, si evente dhe rituale me rregulla të mirëpërcaktuara, por edhe në dimensionin folklorik.Në trupin e narrativës autoria ka inkorporuar rreth treqind njësi folklorike-këngë ose fragmente të këngëve popullore, polifonike dhe qytetare, të cilat i ka vjelur nga goja e popullit dhe botimet folklorike të kohës.
Këngët folklorike, si shprehje e pasurisë shpirtërore të popullit, në ceremonialin e dasmës nuk janë thjesht argëtim, por pjesë integrale e ritualeve të kësaj feste kolektive, me shënjues simbolikë[11] dhe porosi morale për çiftin, për detyrimet e tyre në funksion të harmonisë në familjen e ardhshme. Këngët e përshtatura sipas kronologjisë së eventeve, shoqërojnë të gjitha ritualet e dasmës. Gratë këndojnë si me ngut dhe maratona e këngëve vazhdon gjatë gjithë javës së dasmës. Duket sikur autoria, përtej funksioneve të këngëve në shërbim të strukturës narrative dhe bashkëshoqërimit të riteve, ka synuar të dëshmojë gjithë thesarin e këngëve popullore të dasmës, në një antologji të plotë të folklorit gjirokastrit.
E parë sipas optikës së antropologjisë social-kulturore, ditët e dasmës përfaqsojnë një fazë kalimtare, një prag kalim, pra një periudhë liminale.[12]Në këtë fazë liminale, nusja ndjehet e dyzuar: ajo nuk është më vajzë por ende nuk është bërë grua. Bota e saj emocionale është e trazuar, e panjohura i shkakton pështjellim, pasiguri, frikë. Megjithatë, ndryshe nga jeta e mëparshme, nën vellon e nusërisë ajo ndjehet më e respektuar, më e vlerësuar dhe në qëndër të vëmëndjes së dasmorëve.
Në thelb të këngëve dhe të ritualeve të kalimit nga djalë në burrë dhe nga vajzë në grua, qëndron ndjellja/thirrja (si në ritualet magjike) e mbarëvajtjes të familjes së re dhe nxitja e pjelloshmërisë, sigurimi trashëgimnisë përmes lindjes së fëmijëve.[13] Rituali dhe kënga lartëson rolin e gruas në termat e të mirës dhe dobishmërisë, në funksionin e saj riprodhues dhe si forcë prodhuese në familjen tradicionale shqiptare.
Në tekstet e këngëve popullore, përmes parimit të zbukurimit[14], figura e nuses plazmohet si imazh i idealit estetik të bukurisë. Në tekstet e këngëve lirike, falë estetikës zbukuruese, Nexhipi, një djalë i thjeshtë çoban bagëtish, dhe Xhemilja, nusja pra, një vajzë e drojtur dhe e izoluar, ngrihen në rangun më të lartë social dhe estetik. Poetika e zbukurimit, përmes epitetve dhe metaforave, nusen e prezanton si më të mirën e shoqeve, si ”e Bukura e Dheut”, “ylli që ndirçon shtëpinë, ndërsa dhëndëri shndërrohet në “Nexhip Beu, trim, kapedan, vezir, pasha”, me pasuri dhe personalitet të respektuar.
Figuracioni artistik i portretizimit të nuses në njësitë folklorike të cituara, ka si referencë botën bimore ( lule, zerdeli, trëndafil, portokalle, mollë, shegë etj) si kode estetike të shprehjes së bukurisë dhe pjelloshmërisë. Kurse portreti Nexhipit, dhëndrit, vizatohet me një figuracion i cili i referohet mjeteve monetare, si shprehje e pushtetit ekonomik të burrit: Nexhip me jelek të verdhë/ Florinjtë gjirit tu derdhë
Ndoshta jo rastësisht por si ironi autoriale, cikli i këngëve që shoqërojnë shkëmbimin e nishaneve, hapet me një këngë ku evokohet dashuria mes dy të rinjve: Ç’thanë për mu, për tinë / Trëndelin’ moj trëndelinë/Dojnë të prishnin krushqinë /Kot që vejn ‘ e kot që vijnë/Neve kishim dashurinë. Kurse dhëndrri në këngë i drejtohet nuses:moj moll e kuqe majhoshe/kur më doje, pse s’më thoshje. E ëndërruara, pra dashuria e munguar, i veshet realitetit si maskë zbukurimi dhe si projektim i një të ardhmeje harmonike, ku në mos dashuria, mes çiftit nuk do të mungojë respekti për njeri tjetrin në familjen e re.
Xhemilja, vajza e mbyllur në shtëpi, në poetikën e teksteve të këngëve folklorike shpërfaqet më e shpenguar, lozonjare, e sevdallisur pas Nexhipit:Thëllëza kafas, kafas/ të vi o Nexhip më qas? Nexhip benë mos ma ngini/se Nexhipi është t’imi..Në paça kismet të ritem/Un’ Nexhip beut si shqitem/Nga qosteku do ti ngjitem .
Nëpërmjet njësive folklorike dhe vargjeve ku idealizohet figura e nuses, Musineja zbulon para lexuesve kontrastin e thellë mes imazheve të folklorit, si zbukurim i qëllimishëm, në funksion të idealeve estetike popullore dhe realitetit brutal patriarkal, ku djali dhe vajza martoheshin sipas vullnetit dhe zgjedhjes së prindërve, pa i pyetur ata dhe ata pa e njohur njeri-tjetrin.
Sikurse në të gjithë prozën e saj, ku plazmohet bota e grave të shtypura dhe të nënshtruara, edhe në narrativën e gjatë “…sa u tunt jeta”, Musineja përmes qasjes etnografiko-artistike, dëshmon asimetritë gjinore dhe pozitën e nënshtruar të gruas, në kontekstin e kulturës tradicionale patriarkale të familjes shqiptare.
* * *
Në pjesën përmbyllëse “Duke mbaruar..”, Musineja, tashmë me zërin e saj autorial, zbulon thelbin e ceremonialit të dasmës dhe të ritualeve të kalimit : “Sa u –tunt jeta” pasqyrë e një botë të perënduar, shtegu i kapërcimit nga vajzëria, në mes të këngëve, në nusëri për të hedhur gruan prapë në vargonjtë e rëndë të robërisë së fanatizmit…”[15] Dhe më tej shton : sa u-tunt jeta” është ëndra e shkurtër e pak ditëve të vajzës gjirokastrite që pas asaj, ajo vihet nën thundrën vjehrrës, rron ndënë tmerrin e vjehrrit, me frikën e burrit që fjala e tij është urdhër për të”[16]. Përmes këtij qëndrimi denoncues, Musineja dekonstrukton mitin madhështor të ceremonialit të dasmës dhe na bën të mendojmë se dasma, si festë familjare e ritualizuar, me simbolikat dhe veshjet vezulluese, në kulturën tradicionale “sakralizon” dhe riprodhon rendin social zakonor, strukturat dhe hierarkinë patriarkale, në themelet e të cilave qëndron sakrifica e gruas.
Ritualet e dasmës, duke u përsëritur brez pas brezi me përpikmëri, mbartnin dhe riprodhonin traditën e pandryshuar brënda një kohe qerthullore, e cila përafrohet me mitin dhe kohën mitike a-historike. Në këtë perspektivë, dasma gjirkastrite, përmes syve të Musinesë, vjen para lexuesit jo vetëm si dëshmi letraro-etnografike e kohës por edhe si çmitizim i spektaklit tradicional të dasmës, duke e parë atë si mekanizëm social të riprodhimit të patriarkisë dhe transferim të vajzës-nuse nga pushteti babait, tek pushteti i burrit.
“Sa u tund jeta” është drama e heshtur e një vajze, është kronika e një dasme gjirokastrite, rituali tradicional i luajtur në skenografinë etnografike të qytetit të gurtë.
Përmbyllja e narrativës, ku flet zëri autores, mbart një lloj optimizmi historik. E gjithë narrativa prezantohet si dëshmi e një kohe të perënduar, një “përrallë nga e kaluara” dhe me sytë e të ardhmes, Musineja shpërfaq kredon e angazhimit të saj intelektual: një jetë e re, ku gruaja të jetë përgjegjëse për vehten e saj, duke kërkuar të ngrejë familjen të mbështetur në ndjenjë e dashuri.”[17]
Çfarë ndodhi në të ardhmen, me vetë Musinenë dhe në realitetin jashtë tekstit letrar? Çlirimtarët e ardhur në pushtet, instalimin e shtetit totalitar, pra shndërrimin e Utopisë në “shkencë të sundimit” e përuruan me eleminimin e opozitës politike të kohës. Në atë prelud të përgjakshëm, fati i Musinesë, si kundërshtare e komunizmit, u rrokullis në humbellat e burgjeve, internimit dhe persekutimit komunist. Për gjysmë shekulli emri i saj u fshi nga kujtesa e historishkrimit të letërsisë shqipe.
Nën shenjën e reformave modernizuese të shtetit totalitar, u shënuan arritje të rëndësishme në aspektet e arsimimit masiv, kujdesit shëndetsor dhe përfshirjen e gjërë të gruas në sferën e prodhimit. Emancipimi i gruas, si pjesë e atë ashtuquajturit “revolucionarizim i mëtejshëm të jetës së vendit”, ndonëse larg koncepteve moderne të barazisë gjinore dhe fuqizimit të gruas, tronditi familjen patriarkale dhe shkelmoi disa nga praktikat zakonore të martesës. Por inxhinieria sociale e modelimit të “njeriut të ri” nuk mbriti tërësisht brënda familjes, aty ku forca e inercisë së traditës ishte më e madhe e ku barazia gjinore mbeti një utopi.Gjithsesi, “lokomotiva” e revolucionit socialist, duke ecur mbi shinat e luftës së klasave, rrafshoi shumëçka nga bota tradicionale.
Ceremoniali i dasmës u zhvesh nga ritualet e vjetra dhe u promovua një dasëm e re proletare, modelin letrar futurist të së cilës, Kadare (romani “Dasma”) do ta vendoste në skenografinë e një kantieri ndërtimi, si kremtim kolektiv, në një barakë pupuliti, pra në një realitet liminal, ku nuk vepronin agjencitë e të vjetrës-si feja, familja dhe burokracia[18]
[1] Lasgush Poradeci; Gazeta “Bota e re”, Nr.1, 30 korrik 1940 ,Tirane, f. 6-7
[2] Prof.As.Dr. Mauro Geraci: Musine Kokalari dhe fuqia e ëmbël e poezisë: letërsia, autobiografia dhe antropologjia. Në “ Musine Kokalari-vetëdija e shkrimit dhe qëndresës”, Tiranë 2019, f. 15
[3] Agron Xhangolli: Kultura Popullore,Tiranë 2010, 1-2, f. 246-247
[4] Persida Asllani: Në “Musine Kokalari- Vetëdija e shkrimit dhe qëndresës”, Tiranë, 2019, f.230
[5] Dalan Shapllo mendon se kjo vepër, për shkak se dominon përshkrimi etnografik dhe mungon trillimi artistik autorial, vështirë të quhet roman ( Musine Kokalari-Vepra, SH.B Konica, Prishtinë, 2004, f.19.)
[6] Po aty, f.20
[7] Dhurata Shehri:Musine Kokalari-vetëdiaj e skrimit dhe qëndresës, Tiranë, 2019, f. 44
[8] Musine Kokalari: …Sa u-tunt jeta, në Vepra e zgjedhur 2,Tiranë 2017, f.14
[9] Simone de Beauvoir: Seksi i dytë, Cabej-SHLK, Tiranë, 2002, f.180-181
[10] Musine Kokalari: …Sa u-tunt jeta, Vepra e zgjedhur,2,Tiranë 2017, f. 12
[11] Albana Velianj: Rite e simbole në ceremonialin e dasmës tradicionale, Tiranë, 2018
[12] Arnold van Gennep: The rites of passage, Chicago, 1960
[13] Miaser Dibra: Bukuria e nuses në këngët e ceremonialit të dasmës, Kultura Popullore,Tiranë 2012 1-2, f. 36-37
[14] Alfred Uçi: Estetika e folklorit, Tiranë 2007, f.123
[15] Musine Kokalari: ‘…Sa u-tunt jeta” në Vepra e zgjedhur 2, Tiranë 2017, f.298
[16] Po aty, f. 300-301
[17] Po aty, f.302
[18] Ardian Vehbiu: Peizazhe të fjalës, https://l.facebook.com/l
