Gjithçka fillon me një legjendë, gjithçka vazhdon si në legjendë. kalaja e Shkodrës, që mban emrin Rozafa, është një monument mijëvjeçar i ngritur në atë një kodër shkëmbore në hyrje të qytetit të Shkodrës, në juglindje të tij.
Qëndron mbi një kodër shkëmbore 130 metra mbi nivelin e detit, e rrethuar nga lumi Buna e Drin, me një sipërfaqe prej gati 9 hektarësh. Kalaja përbën një simbol të qytetit, e pranishme ndër piktura, gdhendje etj.. Dokumentimi i parë i emrit Rozaf është ndeshur në biografinë e Nemanjit nga Stefani i Parëkurorëzuar, më 1215. Te Barleti haset në trajtën “Rozapha”, rreth 1480. Emri vjen prej qytetit Rusafa në Sirinë e sotme, jo larg Palmirës, që është qyteti i përmendur në legjendën e shenjtorëve Sergius dhe Bacchus. Kjo ndërlidhet me kuvendin e famshëm të këtyre shenjtorëve në rrjedhën e lumit Buna dhe populli e kaloi vendlindjen e këtyre martirëve sirianë te rrethinat më të afërta. Hahn quan “kodrat e Rozafës”, krejt kodrat që ndajnë ultësirën e liqenit me atë të lumit Drin. Populli i Shkodrës nuk e njihte me këtë emër, shkruan Hamdi Bushati. Dukagjinasit kishin shprehjen “Kush të sundojë kalanë, jemi me të”. Barleti të “Rrethimi i Shkodrës” kumton se ka një rrëfenjë vernakulare mbi ndërtimin, sipas të cilit i kishin rënë në dorë disa shkrime ku flitej për njëfarë Roze dhe të motrën, quajtur Fa, që ishin themelueset e para të Shkodrës dhe prandaj fortesa u quajt Rozafa.
Shekuj më vonë konsujt francez Hecquard dhe Degrand variante tjera të kësaj balade, në të cilën gjendet edhe motivi i murosjes. Karaxhiq mbledh këngën që në gjuhën serbe titullohet Zidanje Skadra (Ndërtimi i Shkodrës), e regjistruar prej një vendësi nga Kolashini, që Skëndi e çmon se duhet të ketë qenë tradicionale nga ato anë. Sipas të cilës ndërtimi i kalasë i atribuohet mbretit Vukagjin dhe vëllezërve të tij, Uliosha e Goiko të Mrnjavçeviqëve. Kanga e kalasë së Shkodrës, siç e këndonte populli, u mblodh gjithashtu nga Kasem Taipi. Prej pozicionit të vet, kodra ka qenë e banuar që nga antikiteti. Ka qenë qendër e fortifikuar ilire dhe u pushtua nga romakët më 168 para Krishtit. Historiani Tit Livi e quante “vendi më i fortë i labeatëve”. Në veprën De Aedificis të Prokopit të Çezaresë përmendet Skydreonopolis në grupin e fortesave të rindërtuara në kohën e Justinianit. Sipas kronika, kalaja iu pushtua njëherë Balshajve nga osmanllinjtë më 1392. Osmanët ia dhanë dhuratë Balshës, i falënderuar nga Sulltan Murati II, sepse i kishte dërguar për harem një vajzë shumë të bukur. Balsha hoqi dorë nga qyteti dhe ia kaloi Republikës së Venedikut, kohë në të cilën zhvillohen punime fortifikuese dhe ndërtohet Barbakania në vitet 1407-1414. I gjithë kompleksi i hyrjes përfundoi së ndërtuari më 1468.
PËRSHKRIMI
Kronisti osman Evlija Çelebi e përshkruan te Sejahatnameja: “Kalaja çohet mbi një shkamb të naltë e të rreptë buzë liqenit të madh dhe lumit Buna. Ka katër kande, por pak si e gjatë, e ndërtueme me gurë të gdhendun, e papengueme nga ndonjë mal. Asht fortesë e plotë, por e vogël. Nuk ka hendeqe, por ka plot kulla, dhambë e bedena (pirgje), ka dy porta, njena vështron fushën e vogël, brenda kësaj porte asht tyrbja e Mujo Babës. Në këtë kala ka pak shtëpi dhe vetëm një xhami, ajo e Sulltan Muhammedit, e cila është e ndërtuar me tjegulla dhe e ndërtuar sipas stilit të vjetër. Fortesa ka 7 a 8 saranxha plot me ujë shiu. Prej kalasë deri në liqen ka rrugë nëndhese, të cilat i dinë vetëm njerëzit e kalasë që mbushin ujë përmes tyne në raste rrethimi. Brenda në kala nuk ka dyqane, ka vetëm 100 banesa ushtarësh, ka depo për grunë e municione edhe ka shumë topa”. Më 1787 ushtria osmane rrethoi Kara Mahmud Pashën, ku Bushatlliu doli ngadhënjimtar; po ashtu veziri i fundit i Shkodrës, Mustafa Pasha u rrethua më 1830 nga ushtria osmane dhe në fund u dorëzua për mungesë buke e municioni. Deri më 1858 valiu kishte selinë e vet në kala dhe deri më 1865 si qendër administrative, më pas mbeti vetëm garnizoni i rregullt.
Hyrjen kryesore kalaja e ka nga juglindja, sipërfaqja e brendshme ndahet nga muret e tre oborreve, me porta mes tyre. Oborret vijnë duke u ngritur njëri pas tjetrit, i treti është në pjesën e lartë të kodrës. Muret dalëse kanë të dala drejtkëndore që zëvendësojnë kullat, ndërsa në murin e jashtëm kullat janë më të dendura. Brenda kalasë ka disa ambiente që lidhen me një kullë cilindrike, një depo si dhe një godinë trekatëshe të kohëve venedikase, quajtur Kapiteneria. Oborri i dytë në pjesën qendrore ka katër depozita për grumbullim uji, katërkëndëshe të mbuluara me qemerë, prej ku merrej uji përmes grykave të puseve rrethore. Aty është depoja, burgu si dhe Xhamia e Fatihut. Oborri komunikon me hyrjen kryesore të kalasë, para së cilës në vitet 1407-1416, u ndërtua një oborr i fortifikuar, një sistem paramuresh me kthesa të mprehta që zënë pjesën lindore të kalasë. Oborri përbëhet nga një kullë katërkëndëshe me gjerësi 10 metra dhe gjatësi 20 metra, kati i poshtëm i së cilës është i mbuluar me një qemer cilindrik përshkues që nga hyrja. Në të dyja anët e kësaj galerie ndodhen nga katër nike të mbuluara me qemer cilindrik.
Një fushatë arkeologjike polake zbuloi më 2014 një hamam të shekullit të 14. Barleti përmend edhe territorin rreth kështjellës se Rozafatit: Kazenë (kodra matanë Bunës ku ndodhet kisha e Sh. Mari Magdalenës), Maldunus ose Valdunus (kodra mbi të cilën ngrihet kalaja) dhe Zarufe (kodra e Pashës). Për të shkuar në kala duhet ndjekur Rruga e Pazarit të vjetër, e cila çonte për te mulliri i Danes, ku në një pikë bashkohet me mbetjet e asaj që qe rruga e asqerëve. Më 1936, Bashkia e Shkodrës e shtroi me zall, më vonë u rregullua me parmakë dhe bazament të mirë. Fortesa në faqen e saj nga jugu ka një rrugë të vjetër, e cila tani është jashtë përdorimi, në periudhën osmane quhej Rruga e varrit – Mezar jolli, sepse nga ajo rrugë ulnin poshtë të vdekurit. Duke u ngjitur për në kala ka pasur një varr të rrethuar me hekura kafazi, me një gur mermeri me shkrim osmanisht të gdhendur. Ky ka qenë Varri i Kaja Hanmit, i cili sipas një dokumenti vakëfnor të Mustafa Pashës, pandehet se ka qenë varri i të ëmës. Pa mbërritur te porta e madhe e kalasë, në kthesën e rrugës bërryl në të djathtë, janë ende rrënojat e Tyrbes së Mujo Babës – sipas gojëdhënës, me origjinë turke. Tyrbe e cila e përmendur prej Çelebiut, ekzistonte deri më 1914, kur e prishën disa ushtarë italianë të nxitur.
HISTORIA
Kalaja e Rozafës në Shkodër është një prej kështjellave më të rëndësishme të Shqipërisë dhe objekti kryesor turistik në qytetin e Shkodrës. Ngrihet mbi një kodër shkëmbore në perëndim të qytetit të Shkodrës e rrethuar prej ujërave të lumenjve Bunë, Drin dhe Kir. Mbi faqet e pjerrëta të kodrës ngrihen muret rrethuese, të cilat zënë një sipërfaqe rreth 9 hektarë tokë. Kalaja hyrjen kryesore e ka nga verilindja. Uji gëlqeror që kalon ndër muret e kalasë lidhet, në fantazinë e folklorit, me qumështin e gjirit të Rozafës, kërkesa e së cilës si akord për të pranuar sakrificën ishte lënia e anës së djathtë të trupit “sýnin e djathtë që t’shoh birin t’em, krahun e djathtë qi t’a mbâj, gjinin e djathtë qi t’a ushqej, kâmben e djathtë qi m’e përkûnd djepin” që të kujdesej për të birin e sapolindur. Për toponiminë, balada, sidomos ajo që flet për kalanë e Shkodrës, jep një sërë territoresh. Ato gërshetohen me territorin rreth kështjellës se Rozafatit: Kazenë (kodra matanë Bunës ku ndodhet kisha e Sh.Mari Magdalenës), Maldunus ose Valdunus (kodra mbi të cilën ngrihet Rozafati), Zarufe (kodra e Pashës). Të tria këto ekzistojnë edhe sot. Po si ka qenë e ndërtuar kjo kala gjigande dhe me një funksion tejet strategjik? Sipërfaqja e brendshme e kalasë ndahet nga muret e tre oborreve, me porta mes tyre.
Oborri i tretë, i cili është më i vogël se të tjerët, ndodhet në pjesën më të lartë të kodrës. Në muret dalës të tij ka të dala drejtkëndëshe që zëvendësojnë kullat, ndërsa në murin e jashtëm, kullat janë më të dendura. Brenda kështjellës ka disa ambiente që lidhen me një kullë rrethore, një depo si dhe një godinë trekatëshe të kohës veneciane. Oborri i dytë zë pjesën qendrore dhe më të madhe të kalasë duke u ndarë nga oborri i parë me një mur tërthor pa kulla. Brenda tij ndodhen katër depozita për grumbullimet e ujit, katërkëndëshe të mbuluara me qemerë, prej të cilave uji merrej përmes grykave të puseve rrethore. Aty ruhen dhe një depo, një burg si dhe një kishë e kthyer më vonë në xhami. Oborri i parë komunikon me hyrjen kryesore të kalasë, para së cilës në vitet 1407- 1416, u ndërtua një oborr i fortifikuar, një sistem paramuresh me kthesa të mprehta që zënë pjesën lindore të kalasë. Oborri përbëhet nga një kullë katërkëndëshe me gjerësi 10 metra dhe gjatësi 20 metra, kati i poshtëm i së cilës është i mbuluar me një qemer cilindrik përshkues që nga hyrja. Në të dyja anët e kësaj galerie ndodhen nga katër nike të mbuluara me qemer cilindrik. Për legjendën e Rozafës na tregojnë edhe “Tregime të moçme shqiptare” të Mitrush Kutelit.
